Оптималната стапка на данок на наследство: Балансирање помеѓу правичноста и ефикасноста

Во глобални рамки, данокот на наследство долго време е предмет на жешка и контроверзна дебата. Тоа е многу чувствително прашање бидејќи влијае врз економијата, општеството и политиката. Прашањето за соодветното ниво на данок на наследство не се однесува само на износот на данокот, туку и на тоа како различните општества сакаат да ги распределат придобивките од можностите, прераспределбата и поттикнувањето на создавање богатство.

Во основа, данокот на наследство постои за да ја спречи концентрацијата на богатството во една фамилија со текот на времето. Во спротивно, богатството на една фамилија може да расте експоненцијално, што доведува до ограничена социјална мобилност и создавање на неколку династички елити. Некои економисти, како Томас Пикети и Емануел Саез, го сметаат данокот на наследство за еден од најмоќните начини за изедначување на распределбата на доходот. Нивните модели укажуваат дека ова е оптимално кога стапките на данок за големи имоти се и позитивни и значителни, бидејќи придобивката за општеството од прераспределбата е поголема од загубата на ефикасност. Сепак, проблемот е во одредувањето колку висока може да биде таквата стапка без да се попречи штедењето, да се намали поттикот за претприемништво или да се охрабри даночна евазија.

Стапките на данок на наследство се неусогласени низ светот. Соединетите Американски Држави имаат федерална стапка на данок на наследство до 40 проценти, но поради високите изземања, само многу мал број имоти навистина се оданочуваат таму. Во Обединетото Кралство се наплатува данок од 40 проценти на износи над одреден праг, но прагот има повеќе олеснувања и изземања. Франција применува постепени стапки кои достигнуваат до 45 проценти во зависност од степенот на сродство, додека некои нордиски земји како Шведска воопшто немаат данок на наследство и наместо тоа применуваат даноци на богатство и капитална добивка. Овие разлики произлегуваат не само од економски фактори, туку и од културните ставови кон богатството и семејството.

Правилната стапка мора да ги усогласи аспектите на правичност и ефикасност. Од една страна, данокот на наследство ја намалува концентрацијата на богатство и ѝ обезбедува на државата средства за јавни добра кои го подобруваат пристапот до образование за младите генерации. Од друга страна, ако стапките се премногу високи, оние кои сакаат да избегнат даноци ќе прибегнат кон различни начини како формирање трастови, офшор трансфери или сложено планирање на наследството за да биде избегнат данокот. Ова, пак, ја намалува ефикасноста на данокот и довербата на луѓето во системот. Реалните податоци покажуваат дека владите кои применуваат умерени стапки од 20 до 40 проценти и ги применуваат прогресивно на големи имоти го постигнуваат вистинскиот баланс. Тоа е доволно за значајна прераспределба на богатството, а притоа не предизвикува широко распространета евазија или бегство на капитал.

Постои уште едно прашање во врска со третманот на малите наследства. Воведувањето данок на мали имоти може да биде политички непопуларно и да му наштети на општеството, бидејќи тоа е како одземање пари од средната класа која ги користи за подобрување на иднината на своите деца. Затоа, повеќето земји одлучуваат да ги изземат малите наследства од данок или барем да применат пониски стапки, додека најголемите имоти ќе бидат тие што плаќаат најмногу. Овој пристап е во согласност со идејата дека целта на данокот на наследство не е да се спречи преносот на пари или имот во рамките на обични семејства, туку да се реши проблемот на концентрација на богатство.

Понатаму, фактори како стапката на данок не се единствените што играат улога. Дизајнот на данокот е исто толку значаен. Ефикасните даноци на наследство бараат силни институции кои можат да го следат почитувањето на законот, да ги затвораат дупките во истиот и да обезбедат транспарентност. Доколку тоа не се постигне, дури и најдобро планираните стапки ќе ги промашат своите цели. Исто така, има смисла данокот на наследство да се комбинира со други фискални мерки, како данок на капитална добивка, за да не се оданочува истото двапати и да се обезбеди усогласеност со општиот даночен систем.

Демографските промени ќе го направат данокот на наследство сè поважен. Поради стареењето на населението и големите трансфери на богатство меѓу генерациите, прашањето како општеството треба да ги оданочува наследствата ќе биде едно од главните. Иднината ќе донесе наследства во вредност од трилиони долари, а начинот на кој тие ќе бидат оданочени ќе го одреди нивото на нееднаквост, можностите и фискалната одржливост. Земјите кои силно се потпираат на јавни нефинансирани пензии може да го гледаат данокот на наследство како неопходна мерка за одржување на фискалната рамнотежа, додека оние со силни финансирани пензиски системи може да го гледаат повеќе како алатка за прераспределба.

За крај, нема определена бројка околу оптималната стапка на данок на наследство, туку постои опсег кој успева да ги балансира правичноста и ефикасноста. Истражувањата сугерираат дека општеството би имало корист од поставување прогресивни стапки меѓу 20 и 40 проценти за големи имоти, додека малите наследства треба да бидат со ниски даноци или целосно изземени. Целта не е да се преоптоварат богатите, туку да се гарантираат еднакви можности, да се спречи зацврстувањето на длабоката нееднаквост и да се овозможи обезбедување јавни добра кои се корисни за целото општество. На крајот, успехот на системот за оданочување на наследство не зависи само од стапките, туку и од неговиот состав, имплементација и координација со другите фискални политики. Дебатата ќе продолжи, но едно е сигурно: профилот на ризик и принос на наследеното богатство се менува и општествата мора да ги прилагодат своите даночни системи соодветно.