Tag: penzija

За финансиската писменост

Posted on by Jovana Peneva

Што претставува писменоста како поим?

Секој народ на планетата се соочил со фазата на писменоста. Историски гледано, писменоста започнала уште многу одамна. Луѓето цртале во пештерите за да опишат настан или некоја случка за да остане за поколението. Во минатото, луѓето немале печатени книги, пишувале на камени плочи, на книжни свитоци и ракописите се копирале рачно, што било бавен и скап процес. Во 15ти век е создадена првата механичка печатарска преса, со што се овозможило побрзо производство на книги. Со развојот на науката и техниката се јавуваат многу современи алакти за споделување информации и раст на писменоста на кои сме сведоци денес.

Писменоста е основата на комуникацијата, но и олицетворение на културниот идентитет на еден народ. Преку писменоста, човекот, го изразува својот внатрешен свет, учи, се информира и се поврзува со другите. Писменоста е сила за достоинство. Во денешно време, писменоста добива и ново значење. Со развојот на технологијата, се појавуваат нови форми на писменост-дигитална, информатичка, медиумска и така натаму. Сето ова впрочем и значи дека современиот човек треба да биде способен не само да чита, туку и критички да разбира информации од различен карактер.

Недостигот на писменост носи бројни пречки. Необразованите лица, често се соочуваат со потешкотии при вработување, ограничен пристап до информации, па дури и социјална изолација. Реалноста впрочем покажува дека милиони луѓе ширум светот се уште се неписмени. Повеќето од нив се жени и деца, особено од сиромашни и рурални средини. Токму затоа УНЕСКО повикува на подобрување на образовниот систем и полесен пристап до книгите, наставните материјали, но пристап и до дигиталните алатки со што информациите до учениците ќе бидат многу полесни и побрзи.

За финансиската писменост

Во многу далечното минато започнала и финансиската писменост. Размената на стоки и трговијата на големо и мало била присутна, се негувала и растела. Првично, трговците се разменувале со производи, потоа настанале монетите како средство за наплата. Откако се настанати монетите, всушност настанало и штедењето.  Во минатото, финансиската писменост била привилегија на богатите. Од размена на стоки, па се до дигитални валути денес, долг е патот на парите низ историјата.

Финансиската писменост е клучна животна вештина која овозможува луѓето да донесуваат информирани и одговорни одлуки за своите пари. Таа опфаќа знаење, вештини и ставови поврзани со управување со личните финансии. Ваквите знаења опфаќаат познавања за основните финансиски концепти, како што се разбирање за временска вредност на парите, каматни стапки, инфлација, диверзификација итн, кои применети, треба да водат кон правилни финансиски одлуки при управувањето со личниот или семејниот буџет. Ова вклучува соодветна проценка и адекватни финансиски одлуки поврзани со штедењето и/или инвестирањето, кредитирањето и обезбедувањето дополнителни финансии, познавање на финансиските продукти кои се нудат на пазарот.

Еден таков финансиски продукт претставува штедењето во доброволен пензиски фонд, кое што на граѓаните им се овозможува да ја надополнат пензијата од првиот и вториот пензиски столб и да си осигураат дополнителни примања за старост. Доброволното издвојување за пензиски заштеди значи свесност за долгорочните процеси во управувањето со финансиите и инвестирање во иднината.

Во нашата земја, за жал финансиската писменост е на релативно ниско ниво. Голем дел од граѓаните не ги разбираат основните финансиски концепти, притоа донесувајќи ризични одлуки како вклучување во понзи шеми или земање кредити по неповолни услови, дополнително нарушувајќи го управувањето со личните финансии.

Финансиската писменост има големо влијание врз индивидуалната и општествената благосостојба. Финансиската писменост треба да започне од воспитувањето на детето во самото семејство. Податоците во форма на пари се одличен начин за едукација на детето и начинот на нивно чување. Нам како родители ни е должност да ги научиме нашите деца дека парите не се трошат веднаш сите и тоа за некоја неполезна работа, туку е соодветно дел да бидат заштедени и инвестирани. На овој начин ќе поттикнеме поголема финансиска дисциплина кај децата. Така, тие кога ќе пораснат ќе ја вкусат благодатта од штедењето и ќе ни бидат благодарни. Ваквата финансиска писменост, што можеме ние како родители да им ја дадеме на децата, може да прерасне во убава навика и да се пренесува од колено на колено. Со тоа сме обезбедиле здрава нација која знае да вреднува и штеди.

Образовните процеси исто така е важно да ги опфатат концепитите на финансиска писменост и управување со личните финансии. Поголемата финансиска дисциплина и зголемената финансиска писменост понатаму во животот ќе придонесат за избегнување на долгови и финансиски проблеми и подобро планирање за иднината (образование, пензија итн.) на детето. На општествено ниво, зголемената финансиска писменост може да придонесе за економска стабилност и намалување на сиромаштијата во земјата.

Учениците разбираат дека писмениот човек е богат со зборови, но и со мудрост и можности. Писменоста е клучот што ги отклучува вратите на знаењето и слободата. Финансиската писменост, во овој контекст, е основа за адекватно управување со личните финансии и столб на личната финансиска независност. Едноставно кажано: Финансиската писменост не треба да се разбере како привилегија, туку како основно знаење кое секој треба да го поседува за да донесува правилни финансиски одлуки.

Дали треба да се штеди по секоја цена?

Posted on by Jovana Peneva

По областа на личните финансии, штедењето пари често се третира како позитивна карактерна особина и одраз на дисциплинирана и одговорна личност. Експертите препорачуваат да „ги максимизираме нашите заштеди“, да „акумулираме средства за итни случаи“ и да „го заштедиме секој можен денар“. Тука се поставува прашањето дали штедењето по секоја цена секогаш е добра стратегија? Дали трошењето на заработените пари или акумулирањето на долг е толку лошо што треба да се избегнува во секој случај?

Заштедите претставуваат еден вид на заштита од претстојните неизвесности. За разлика дали станува збор за губење на работното место или неочекувани поправки во домот или на автомобилот, штедењето може да биде она што ќе го ублажи ударот од непредвидливи финансиски удари без да ги наруши вашите планови за иднината и ќе ви дозволи да имате мирен сон.

Парите заштедени што порано во животот, особено во стабилни механизми како што се доброволните пензиски фондови, користат од механизмот на сложената камата низ годините. Сто денари заштеден на 20-годишна возраст може да вредат значително повеќе во иднина отколку истите сто денари заштедени на 40 години, благодарение на акумулирањето на средствата и приносите, како и просечниот раст на пазарите на долг рок.

Штедењето ви нуди избор и овозможува да преземате пресметани ризици како што е отворањето на сопствен бизнис, менување на работното место или одвојување време за надоградување на образованието или преквалификација. Финансиската слобода не се однесува само на имање избор низ целиот ваш работен век, туку се однесува и на удобен живот во пензионерските денови.

Со штедење за големите трошоци и планираните инвестиции (на пример уредување на домот), наместо да ги финансирате со кредити, го избегнувате плаќањето на камати и вашите пари во иднина нема да одат кај заемодавците.

Сепак, ставањето на штедењето во главен фокус може да има некои недостатоци. Периодот од полнолетството до крајот на триесетите години од животот е периодот во кој најинтензивно ја градите вашата кариера, приватните и професионалните врски и искуства што го обликуваат целиот ваш живот. Пренагласеното штедење за време на овие години може да значи пропуштање можности за воспоставување деловни контакти, образовни искуства или создавање на животни спомени кои можат да имаат субјективна вредност многу повисока од нивната цена. Преагресивното штедење може да доведе до прегорување и ако постојано си ги одложувате или се откажувате од животните удобности и искуства, можеби на крајот ќе се доведете до тоа прекумерно да трошите, или уште полошо, ќе развиете нездрав однос со трошењето.

Не секој долг е лош долг. На пример, подигнување хипотекарен кредит за инвестирање во недвижност со 4% камата додека вредноста на вашиот имот зголемува за 8% на годишно ниво е добра инвестиција. Кредити кои ќе ги искористите за надградување на вашето знаење и развивање на вештини кои понатаму ќе ви отворат повеќе врати и ќе ви донесат повисока заработка можат да бидат паметни инвестиции. Понекогаш најдобрата инвестиција е во човечкиот капитал кој го поседувате.

Готовината што седи на вашата трансакцицка сметка губи куповна моќ поради инфлацијата. Дури и конзервативните инвестиции можеби едвај држат чекор со инфлацијата, особено додека сте уште помлади и може да си дозволите повисока ризичност.

Најважно е да ја најдете сопствената рамнотежа!

Еве неколку принципи од личните финансии што можат да ве водат:

  • Целете кон скромен фонд за итни случаи (три до шест месеци трошоци за живот)
  • Долг на кредитна картичка со висока камата? Отплатете го прво тој. Хипотека со ниска камата додека градите капитал? Тоа често е во ред да го отплаќате додека штедите за други работи.

Не заборавајте да живеете! Финансиското планирање не се однесува само на одење во пензија со најмногу пари акумулирани на вашата сметка. Финансиското планирање се однесува на свесно финансиско поддржување на животот што сакате да го живеете, и сега и во иднина. Финансиската мудрост не се наоѓа во крути правила туку во разбирањето на вашите вредности, цели и околности, потоа да направите избори што се усогласени со животот што се обидувате да го изградите. Штедете мудро, трошете со план и запомнете дека крајната цел на парите е да ви овозможат добар и квалитетен животен век.

Твојата иднина, твоја контрола: пензија за сите

Posted on by Jovana Peneva

Сè повеќе луѓе ја одбираат „слободата“. Тековно, во Македонија се регистрирани околу 15.000 фриленсери кои соработуваат со клиенти од целиот свет. Дизајнери, инфлуенсери, програмери, претприемачи, луѓе со идеи кои самостојно носат одлуки. Луѓе што го напуштаат работното време од 9 до 5 за да живеат според сопствени правила. И тоа заслужува целосна почит.

Но зад таа слобода често се крие едно прашање што тивко се појавува во позадина:
„Што ќе се случи кога ќе дојде време да се престане со работа? Што со пензијата?“
Митот по кој што сме пораснати звучи познато: „Немам македонска фирма, не сум осигуран… За мене нема пензија.“

Но сепак, вистината е поинаква. Денес, не е потребен сопственик, фирма или систем за да се има пензија. Секој човек без разлика дали работи во компанија, за странски клиенти, како хонорарец или фриленсер, може самостојно да отвори своја доброволна индивидуална сметка во пензиски фонд. Таа сметка е лична, само за него, и никој друг нема пристап до неа, односно до средствата на таа индивидуална сметка. Ова не е бирократија. Ова е контрола и највисока форма на финансиска независност, бидејќи секој сам одлучува кога и колку ќе уплати.

А кога станува збор за пари и лични финансии, времето е најмоќната алатка. Колку порано започнува штедењето, толку повеќе средства ќе се акумулираат. Причината лежи во сложената камата која често ја споменуваме, метафорично позната и како „ефектот на снежна топка“. Сè започнува со мала уплата (мала снежна топка), која со текот на времето расте, собира нови уплати и приноси и создава се поголема вредност, односно се поголема акумулација на средства.

Пензијата не се гради со големи уплати на крајот, туку со мала, постојана навика што трае долго. А, ако го погледнеме растот на средствата во последните 16 години, тогаш ќе видиме дека доколку во 2009 година во доброволниот пензиски фонд Сава пензија плус биле вложени 100 денари, денес би имале околу 257 денари[1]. Направете ја сами истата аналогија со уплата од 100.000 денари или повеќе. Доколку уплатите би биле редовни, ефектот би бил уште поголем.

Токму за луѓето кои самите си ја градат кариерата, доброволното пензиско осигурување е најдобрата опција за пензија. Зошто? Бидејќи нуди флексибилност што не може да се најде на друго место. Фриленсерот има променливи приходи, што значи дека денес може да уплати, а наредниот месец може да паузира. Оваа флексибилност постои кај доброволното пензиско осигурување, бидејќи членот нема обврска за рокови или висина на уплатата. Тоа е како сопствена инвестициска сметка, но со долгорочна инвестициска стратегија и повисоко ниво на сигурност на средствата поради строгата законска регулатива и транспарентноста во работењето на пензиските друштва.

Покрај тоа, тука е и прашањето на ликвидност и пристап до средствата. Иако пензијата е за долгорочно штедење, средствата во доброволниот фонд може да се повлечат 10 години пред стандардната возраст за пензионирање (на 52/54 години). Ова е клучна информација за оние кои го бркаат F.I.R.E. концептот за предвремено пензионирање  или кои едноставно сакаат да престанат со работа пред 64 години. Контролата е двојна: контрола над уплатите и контрола над моментот на повлекување.

На овој начин, доброволниот фонд функционира како стратешки финансиски инструмент кој дава моќ сам да го одредиш крајот на својата работна кариера. Слободата значи избор, сигурноста значи одлука, a изборот за лична финансиска стабилност во иднина секогаш е во ваши раце.

[1] Имајќи ја предвид вредноста на сметководствената единица на Сава пензија плус, личност која вложила 100 денари во доброволниот фонд во јули 2009 година, на 15.10.2025 би имала  257,57 денари. (Извор: https://mapas.mk/mapastat/ )

Демографски предизвици, социјални дилеми и идни пензии (I дел)

Posted on by Jovana Peneva

Демографијата се чини е еден од најголемите предизвици во развиените земји во последниве декади. Континуираното забавување на глобалната стапка на раст на населението и трендот на стареење на населението продолжуваат со забрзано темпо, а проекциите за идното движење на демографските показатели, особено во развиените земји се генерално неповолни.

Според обемниот збир на податоци на ОН, Перспективи на светската популација, 2024[1], во кој се  опфатени над 200 земји и кој ги проектира очекуваните демографски трендовите до 2100 година, пикот на глобалната популација се очекува во 2084 година, малку порано од претходните проценки, на нешто помалку од 10,3 милијарди луѓе. Притоа, вкупните стапки на фертилитет, кои го покажуваат веројатниот просечен број на живородени деца што би ги родила една жена во фертилниот период (15-49 години), на глобално ниво драматично се намалени – од над 5 деца по жена во 1960-тите на 2,3 денес.

Ако ги погледнеме податоците за развиените земји, според извештајот на ОЕЦД Society at a Glance 2024[2], земјите на ОЕЦД доживуваат долгорочен пад на вкупната стапка на фертилитет. Истата падна на само 1,5 деца по жена во 2022 година, во просек во земјите-членки на  ОЕЦД, што е далеку под заменската стапка од 2,1 дете по жена (заменска стапка од 2,1 се однесува на просечниот број деца што жената треба да ги има во текот на својот живот за населението да остане стабилно – ниту да расте ниту се да намалува – во отсуство на миграција). Намалувањето на вкупната стапка на фертилитет се случува паралелно со зголемувањето на возраста на која мајките го раѓаат своето прво дете, која се зголеми од 26,5 години во 2000 година, во просек низ земјите-членки на ОЕЦД, на 29,5 во 2022 година.

Економските фактори имаат влијание врз формирањето на семејството. Клучните економски варијабли, како што се вкупните приходи во едно домаќинство и како истите се распределуваат меѓу родителите, како трошоците за грижа за децата и домувањето, можат да влијаат на тоа дали да се имаат деца, кога да се имаат и колку деца би имало едно семејство. Зголемените директни и индиректни трошоци за деца може да бидат фактор кој придонесува за намалување на стапките на фертилитет, но исто така значаен фактор претставува промената на преференциите кај помладите луѓе за имање деца. Во последните години особено се забележува оваа промена во ставовите кон родителството, а исто така развиените општества има зголемено прифаќање на немањето деца. Според истата студија на ОЕЦД, нормативните барања за тоа што значи да се биде „добар“ родител се зголемени, додека субјективната проценка за рамнотежата помеѓу трошоците и придобивките од раѓањето дете – и финансиски и нефинансиски – може да води кон донесување одлуки за помалку деца денес отколку во минатото.

Ваквите демографски трендови не ја заобиколуваат и  нашата земја, а доколку се имаат предвид и миграционите процеси, може да се каже дека нашата земја е во понеповолна или поранлива позиција, споредено со развиените европски земји, кои имаат нето позитивен прилив на мигранти од помалку развиени земји.

Според Државниот завод за статистика[3], само во периодот од 2013 до 2023 година, учеството на старото население (возрасна група 65+ години) во вкупното население порасна од 13% на приближно 18%. Исто така, просечната возраст на населението[4] во последната декада се зголемува. Во 2007 година просечната возраст на населението изнесувала 36 години додека во 2022 година просечната возраст на населението изнесувала 41 годинa. Коефициентот на старосната зависност, кој претставува сооднос меѓу вкупниот број на лица кои се на возраст кога главно се економски неактивни (0-14 години и 65+ години) и бројот на лица на работоспособна возраст (15 – 64), во 2022 година е на ниво од 52,2, додека во 2021 година за прв пат, бројот на население на возраст над 65 години го надминува населението на возраст до 14 години што го носи индексот на стареење на ниво повисоко од 100. Истиот во 2022 година изнесува103,2. Вкупната стапка на фертилитет во 2023 година е на ниво од 1,5.

[1] UN, World Population Prospects  (2024) 

[2] OECD, Society at a Glance 2024

[3] ДЗС, North Macedonia in Figures, 2024

[4]https://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/MakStat__Naselenie__ProcenkiNaselenie__ProcenkiPopis2021__Proceni2003_2020Revidirani/110_stapki_po_regioni_ml.px/table/tableViewLayout2/

[1] ДЗС, North Macedonia in Figures, 2024[1]https://makstat.stat.gov.mk/PXWeb/pxweb/mk/MakStat/MakStat__Naselenie__ProcenkiNaselenie__ProcenkiPopis2021__Proceni2003_2020Revidirani/110_stapki_po_regioni_ml.px/table/tableViewLayout2/

Покрај пазарот на труд кој може да биде значајно погоден од неповолните демографски трендови, од особено значење е поставеноста на пензискиот систем во една држава да ја интегрира во себе демографската слика на таа држава, заедно со идните очекувања за промените во клучните обележја на населението во неа.

Стареењето на населението е главната движечка сила зад промените во пензиските политики. Адресирањето на влијанието од демографските промени врз поставеноста и адекватноста на пензиските системи зазема клучна позиција во креирањето на пензиските и социјалните политики, особено во земјите кои се сооочуваат со демографски предизвици. Многу земји ги реформираат пензиските системи за да ја подобрат долгорочната финансиска одржливост – најчесто преку прилагодување на возраста за пензионирање, како и со модифицирање на бенефициите и придонесите.

(продолжува)

Учење од најдобрите: Како изгледаат најуспешните пензиски системи во светот?

Posted on by Jovana Peneva

Патеките на личен, професионален, но и колективен развој во значајна мера се поддржани од учење стекнато врз искуства. Минатото ни дава лекции за факторите кои влијаеле врз постигнување на успеси, но и за тие кои воделе кон неуспеси, а единствено со рационален и конструктивен пристап овие лекции можеме да ги ставиме во контекст на околностите специфични за нас, а во функција на раст и развој. Учењето од најдобрите може да биде корисно и во контекст на неопходноста домашниот пензиски систем да се развива стратешки и одговорно, во насока која на сегашните вработени би им обезбедила достоинствени извори на приход по завршувањето на работниот век.

Пензионерските денови во некоја далечна или не толку далечна иднина, генерално не се атрактивна тема за разговор. Од една страна низата на неизвесности како неизоставен дел од секојдневието води кон чувство на замагленост при дефинирање на долгорочни очекувања, а од друга страна нормална човечка тенденција е да избегнува проекција која вклучува стареење.

Сепак, доколку се надминат психолошките бариери, а размислувањата, анализите и дискусиите се постават на рационална основа, неизбежни се прашањата за изворите на приход во златното доба, во услови кога неповолните демографски движења наметнуваат предизвици за едностолбните (pay-as-you go) системи, како и за соодветниот еквивалент во повеќестолбните системи, кај нас конкретно првиот столб. Овој предизвик не е типичен само за нашата земја.

Во услови на глобален тренд на стареење на населението како резултат на намалена стапка на наталитет, но во држави како нашата и заради емиграциски процеси, предизвик претставува наоѓањето на баланс помеѓу одржливоста на пензискиот систем и неговата адекватност. Имено, од една страна неопходно е да се одржи стабилност и континуитет на системот, но од друга страна еднакво важна е потребата пензиите и сега, но и во иднина, на пензионерите да им овозможат доволно примања како основа за достоинствен живот.

Одговорот на прашањето како да се постигне овој баланс го даваат аналитичарите на Allianz во анализата “Time to Walk The Talk”, а истиот е во линија со причините поради кои пред 20 години кај нас беше воведен тростолбниот пензиски систем:

„Идеалниот пензиски систем претставува комбинација од систем на тековно финансирање (pay-as-you-go) и силни столбови на капитално финансирање. Земјите кои ги комбинираат овие два пристапа се најдобро подготвени да се справат со демографските промени и да го постигнат балансот помеѓу одржливоста и адекватноста на долг рок.“

Ваквиот став се потврдува и со рангирањата на најдобрите пензиски системи во светот. Имено, според споменатата анализа на Allianz, најдобро рангираните пензиски системи на глобално ниво се повеќестолбни, односно вклучуваат капитално финансирани компоненти (кај нас присутни преку вториот и третиот столб, односно задолжителните и доброволните пензиски фондови).

Во продолжение ги претставуваме основните карактеристики на трите најдобро рангирани пензиски системи според проценката на Allianz. Доколку би ја продолжиле низата повторно би дошле до истиот заклучок: присуство на повеќестолбен дизајн и капитално финансирана компонента, односно пензиски фондови кои ги управуваат и оплодуваат пензиските заштеди.

Рангирање на пензиски системи на глобално ниво, Allianz, 30.01.2025

*Јавна пензија Шведска финансирана преку придонеси од вработените и работодавачите (околу 18.5% од бруто-платата). Се состои од:
– Inkomstpension – базирана на животниот приход.
– Premium Pension – дел од придонесите се инвестираат во фондови по избор на граѓанинот.
Гарантирана пензија (Garantipension)
– Финансирана од државниот буџет.
– Обезбедува основна социјална сигурност.

Во последното рангирање пак на пензиските системи спроведено од страна на Mercer и CFA Institute, а објавено на 15 октомври 2024 година, највисоко е рангиран холандскиот пензиски систем, со пензискиот систем на Исланд рангиран на второ и пензискиот систем на Данска рангиран на трето место. Пензискиот систем на Исланд е исто така тростолбен:

Карактеристики на пензискиот систем на Исланд

Исландскиот пензиски систем се смета за високо одржлив, пред се благодарение на силната капитална компонента, солидното ниво на придонеси во задолжителните фондови, како и високата свесност за потребата од доброволно пензиско штедење во третиот столб, со неофицијални податоци кои укажуваат на околу 60% вклученост на работната сила во третиот столб. За споредба, во нашата држава процентот од бруто плата кој се издвојува во вториот столб на сметките на сегашните вработени а идни пензионери изнесува 6%, а вклученоста на работната сила во третиот столб на крајот од 2024 година, според податоците објавени од страна на Агенцијата за супервизија на капитално финансирано пензиско осигурување (МАПАС) изнесува 2,2% од вкупното работоспособно население, односно 4,2% од вкупното активно население.

Вреди да се спомене дека и балтичките држави (Естонија, Латвија и Литванија) имаат тростолбни пензиски системи слични на нашиот, кои се оценети позитивно според меѓународните индекси. Нивната комбинација на силен втор столб и поттикнување на доброволното штедење претставува добар пример за одржлив и ефикасен систем.

Во двете споменати анализи од реномирани извори, се презентираат интересни податоци и за пензиски системи од нашиот регион слични на нашиот.

Имено, според рангирањето на Mercer и CFA Institute, хрватскиот пензиски систем е рангиран солидно во високата Б категорија (трета од вкупно седум нивоа на раннгирање), која вклучува здрави пензиски системи со добри карактеристики кои сепак имаат простор за подобрување во споредба со системите рангирани во повисоките категории. За потсетување, хрватскиот пензиски систем е тростолбен како нашиот, но порано воведен и унапреден во поглед на:
– воведени мултифондови,
– можност за инвестирање на пензиските заштеди во алтернативни вложувања,
– дозволена употреба на современи алатки за управување со ризиците.

Бугарскиот пензиски систем, пак, опфатен во рангирањето на Allianz, се посочува како еден од најдобрите во под-индексот за одржливост, заедно со Данска и Индонезија, како резултат на зголемувањето на возраста за пензионирање и на капитално финансираните компоненти на системот. И бугарскиот систем е тростолбен, со задолжителни пензиски фондови во вториот столб и доброволни пензиски фондови во третиот столб.

Се поставува прашањето што може да научиме од најдобрите, а одговорите да ги ставиме во контекст на неопходноста домашниот пензиски систем да се развива стратешки и одговорно, во насока која на сегашните вработени би им обезбедила достоинствени извори на приходи по завршувањето на работниот век. Во таа смисла, постојат низа развојни мерки кои доколку се спроведат навремено и соодветно, можат да дадат поволни резултати во иднина:

  • Воведување на мултифондови, со цел пензиските заштеди на членовите на пензиските фондови да кореспондираат со нивната возраст како детерминанта на ризичниот профил;
  • Соодветни проширувања на инвестицискиот универзум исклучиво во интерес на членовите и пензионираните членови на пензиските фондови;
  • Даночни ослободувања за заштедите во доброволните пензиски фондови, по пример на најдобрите системи, а соодветно на потребата од поголема вклученост на работната сила во третиот столб;
  • Преиспитување на соодветноста на процентот од бруто плата кој се издвојува во вториот столб на личните сметки на членовите на задолжителните пензиски фондови, имајќи ги предвид неповолните демографски движења.

Сава пензиско друштво во двете декади од постоењето има изградено експертиза потврдена со европски награди добиени во конкуренција на многу поголеми пензиски друштва од Европа. Капацитетот со кој располага Сава пензиско друштво, во согласност со фидуцијарната одговорност поткрепена со интегритет, свесност за предизвиците и познавање на проблематиката, во континуитет и безрезервно го става на располагање во функција на развој на домашниот пензиски систем.

СО СРЦЕ ЗА ЕЗЕРАТА

Posted on by Jovana Peneva

Обединетите нации официјално го прогласија 27 август за Светски ден на езерата, со цел да се промовира зачувување на животната средина и одржливиот развој на езерата. Светскиот ден на езерото служи како глобален повик за акција, охрабрувајќи ги заедниците, креаторите на политики и организациите да го дадат приоритет на здравјето на езерските екосистеми.

Во Македонија има над 160 езера. Од нив по природен пат се настанати повеќе од 50, а другите претставуваат вештачки акумулации.

По своето значење највеќе се истакнуваат тектонските езера, како што се: Охридското, Преспанското и Дојранското езеро.

Кои се основни опасности за езерата во Македонија?

  • Загадување на водата – истражувања на водите покажува дека тие се загадени со шут, метали и фекалии
  • Климатски промени – резултат на човековото несовесно однесување кое придонесе за постојаното зголемување на температурата на Охридското eзеро што негативно влијае врз живиот свет во него. Состојбата со Преспанското eзеро е далеку полоша, бидејќи езерото со години наназад бележи драматично намалување на водниот потенцијал. Според научните работници ваквите состојби предизвикуваат значајни промени во екосистемите на двете езера.
  • Неконтролирано исцрпување на езерската вода за потреби во земјоделството и индустријата
  • Неконтролиран риболов во езерата кој влијае на намалување на водниот свет
  • Намалување на водостојот на езерата – особено загрижувачка е состојбата со Преспанското eзеро каде средногодишниот водостој е континуирано под нултата кота веќе подолг период, но и со Дојранското eзеро, каде е потребна реконструкција и обнова на хидросистемот преку кој истото се полни со вода.

Иако генералната оценка е дека водата ги задоволува стандардите и е безбедна за капачите, сепак треба да се детектираат сите ризични фактори кои му штетат на екосистемот. Хотелите и туристичките населби крај брегот, приватните куќи, реките кои се влеваат во езерата, шанковите, испусните цевки од атмосферските води, недоволната покриеност со колекторски систем – се дел од главните загадувачи, пред се на Охридското eзеро.

Кои мерки треба да се преземат за заштита на езерата во Македонија?

  • Силна домашна законска рамка за заштита на водите
  • Меѓународни стандарди и конвенции
  • Меѓугранична и локална соработка
  • Интегрирани мерки против загадување, контрола на риболов и управување со урбанизацијата
  • Повисока свесност кај населението во погледот на фрлање на отпад во езерата
  • Едукација за одржливост и контрола на загадувањето
  • Изградба на уреди за прочистување на водите и изградба на колекторски системи

Светскиот ден на езерото не потсетува дека езерата се повеќе од само вода. Тие ни даваат можност за рекреација, помагаат во одгледувањето на нашата храна и претставуваат дом за риби, птици и други животни. Езерата не можат да зборуваат сами за себе, но нивното здравје раскажува приказна. Некои се намалуваат, други се полни со ѓубре, а трети се борат со исчезнување на дивиот свет.

Освен државата, потребно е и ние граѓаните да дадеме свој придонес за нивна заштита. Како? Многу едноставно!

  • Земете ракавици и корпа за отпадоци. Средете го ѓубрето и пластиката околу бреговите на езерото.
  • Објавете фотографии грижа за езерото. Малите објави помагаат да се шири пораката и да се инспирираат другите.
  • Организирајте сесија за учење на отворено. Поканете ги пријателите на езеро. Споделете информации за неговата важна улога во природата. Поттикнете ја групната грижа со срце за езерата.

Чистите води се една од клучните цели на Обединетите Нации за одржлив развој. Како дел од Сава Осигурителна Групација, која има силни заложби за одржливост и општествена одговорност и оваа година продолжуваме активно да придонесуваме кон зачувување на природните ресурси и подобра иднина за сите.

Особено сме горди што веќе неколку години како пензиско друштво ја поддржуваме регатата „Заедно за иднината на езерото“, настан кој ја обединува заедницата околу важноста на чистата вода и заштитата на езерото. Со оваа иницијатива покажуваме дека грижата за животната средина е дел од нашата визија за одржлива иднина – за сегашните и идните генерации.

Користена литература:

https://livinglakes.org

https://www.un.org

https://mk.wikipedia.org

https://www.moepp.gov.mk

Германска идеја до сите родители

Posted on by Jovana Peneva

Неодамна прочитав интересен предлог за пензиска реформа поднесен од германскиот канцелар Фридрих Мерц до германскиот Бундестаг:

„Германија ќе плаќа 10 ЕУР месечно на секое дете кое се школува од 6 до 18 години. Овие средства ќе бидат уплаќани на посебни пензиски сметки и понатаму ќе се инвестираат. Средствата ќе бидат достапни и ќе се исплаќаат по навршување на возраст за пензионирање.“

Предлогот на германскиот канцелар е во насока на поддршка на германскиот пензиски систем базиран на интер-генерациска солидарност или „pay-as-you-go“ кој се соочува со идентичен проблем како и македонскиот пензиски систем – неповолна демографија и ниска стапка на фертилитет во земјата. Во услови кога имате воспоставено „pay-as-you-go“ пензиски систем и имате неповолна демографија, единствената против-игра е навремено да одвоите средства кои ќе се инвестираат долг период, а оплодените средства ќе бидат доволни за исплата на пензиите кои ќе доспеат во иднина – без да има неповолни пензиски реформи како намалување на тековните пензии, намалување на заменските стапки, зголемување на возраста за пензионирање и слично.

Со оглед дека ние во Македонија го имаме истиот голем проблем, исклучително мудро е како родители да обезбедиме светла финансиска иднина за своите деца со тоа што би ја ископирале оваа германска идеја.

  1. Што конкретно би значел овој предлог за секој корисник – односно за секое дете кое ќе го добива придонесот?
  • Секој родител уплаќа за своето дете 10 ЕУР (615 МКД) на месечно ниво, откако детето ќе наполни 15 години;
  • Времетраење на уплата од 15 години

Во продолжение е претставен износот на сметката на вашето дете – на негова возраст за пензионирање со уплатена сума од 615 МКД за период од 15 години (возраст на дете од 15-30 години):

Износи во МКД

Вкупна уплатена сума, од родителот110.700
  
Стапка на принос4%5%6%
Акумулирана сума, 62 години – жена516.326759.7341.115.642
Акумулирана сума, 64 години – маж558.458837.6061.253.535

Акумулираната сума би зависела од остварениот принос на пензиските фондови и на пример со остварен принос од 5% би изнесувала околу 760 илјади МКД за жена и 838 илјади МКД за маж. Практично уплатениот износ за вашето дете е оплоден речиси x7 – за жена и x8 – за маж. За различни сценарија погледнете во табелата погоре или направете сопствено сценарио на Калкулаторот.

Постигнување на вакво ниво на принос е апсолутно остварливо со оглед на тоа што историскиот остварен годишен номинален принос на Отворениот доброволен пензиски фонд Сава пензија плус од основањето на фондот (2009 година) до 30.06.2025 година е ~5,8% годишно.

При тоа секако важно е да кажеме дека за остварување на тој принос пензиското друштво има и некои трошоци кои ги надоместува со наплата на надоместоци кои можете да ги видите на www.sava-penzisko.mk или на www.mapas.mk., каде исто така во секое време се објавени и најновите приноси.

Приносот на Вашата доброволна индивидуална сметка и/или професионална сметка е променлив и зависи од приносот на Вашиот доброволен пензиски фонд и од надоместоците наплатени од Вашето друштво кое управува со доброволниот пензиски фонд.

  • Во споредба со германската идеја каде почеток на уплата е возраст од 6 години, во македонската регулатива е предвидена минимална возраст од 15 години. Мудро законско решение би било намалување на минималната возраст за членство во доброволните пензиски фондови од 15 години – сегашно решение на 0 години.

Со донесување на ова законско решение ќе се постигнат две важни цели:

  • Ќе се зголеми свесноста и финансиската писменост на нашите граѓани за важноста на штедењето од мала возраст;
  • ќе се добие дополнително време за оплодување на средствата што значи дека висината на акумулираната сума на крај на периодот може да биде значително повисока од горенаведените износи

Дигитално потпишување на договор за членство – брзо, безбедно и еколошки 

Posted on by Jovana Peneva

Сава пензиско друштво воведе нова, современа услуга – дигитално потпишување на договори за членство која овозможува полесен и побрз пристап до нашите фондови, без користење на хартија. Процесот е едноставен и безбеден: Потпишувањето се врши со сертифициран дигитален потпис Се одвива со лично присуство на агентот и членот, но без хартија. Може да се потпише од компјутер или мобилен телефон. Членот веднаш добива дигитално потпишан договор на својот е-маил, кој може трајно да го чува. Со оваа услуга, не само што го скратуваме времето за обработка, туку и придонесуваме за заштита на животната средина преку намалување на хартиената документација. Побарајте наш агент на 02/15500!
Со Сава пензиско, иднината е сигурна – а сега и дигитална.

Карактеристиките на Пензискиот систем во Македонија и придобивки од повеќе столбен пензиски систем

Posted on by Jovana Peneva

Пензискиот систем во Македонија се темели на три столба кои имаат клучна улога за постигнување на финансиска сигурност и задржување на животниот стандард по завршување на работниот век. Повеќестолбниот пензиски систем е широко прифатен низ светот, а неговото правилно разбирање е мошне важна основа при креирање на нашите цели и потреби во деновите на заслужена пензија, особено во услови на влошени демографски движења.

Прв пензиски столб: Задолжително јавно пензиско осигурување                                         

Овој столб има генерациски солидарен карактер и е управуван од страна на Фондот за пензиско и инвалидско осигурување на Северна Македонија (ПИОСМ). Во него задолжително членуваат сите вработени лица кои преку придонеси го полнат буџетот на ПИОСМ, од кој пак се исплаќаат тековните пензии. Всушност првиот пензиски столб функционира на принципот (pay-as-you-go), што значи дека сегашните осигуреници плаќаат за исплата на пензиите на сегашните пензионери. Висината на пензијата од овој столб зависи од два фактори: од должината на работниот стаж и просекот на платите остварени во текот на целиот работен век. Првиот столб гарантира минимална пензија, и ги пропишува условите за остварување права од пензиското и инвалидското осигурување. Зад овој столб стои државата со своите финансиски капацитети, а неговата основна цел е да обезбеди социјална заштита во периодот на пензионирање.

Услови за остварување старосна пензија од првиот столб се возраст и минимален број години на работен стаж:

  • За мажи, минималната возраст е 64 години, додека за жени е 62 години.
  • Вториот услов е подеднаков за сите т.е. минимум 15 години платен работен стаж.

Втор пензиски столб: Задолжително капитално финансирано пензиско осигурување

Вториот столб претставува индивидуална пензиска заштеда, и во него членуваат сите осигуреници кои се родени после 01.01.1967 година, како и други осигуреници кои избрале да се приклучат на вториот столб во периодот на зачленување на крај на 2005 година. Акумулацијата на средства на индивидуалните пензиски сметки се постигнува со пренасочување кон приватните пензиски фондови на 6% од бруто платата на осигуреникот, како и преку приносот остварен од инвестирање. Средствата од вториот столб се сопственост на членовите, а висината на пензијата зависи од вредноста на уплатените придонеси, временскиот период на уплата и остварените приноси од инвестирање. Со пензиските фондови управуваат пензиски друштва со висок бонитет и експертиза во делот на инвестирањето, управување со ризиците, и грижа за членовите. Средствата се инвестираат според утврдени законски прописи, со што се обезбедува висока заштита на интересите на членовите и на нивните средства. Преку градење на портфолио од финансиски инструменти, овие фондови генерираат акумулација која овозможува посигурна пензиска иднина и задржување на животниот стандард. Овој столб го надополнува првиот пензиски столб, и има за цел да му овозможи на поединецот сам да си ја гради својата финансиска сигурност.

Постојат неколку можности за користење на средствата од вториот пензиски столб:

  • Остварување на старосна пензија:
  • доживотен непосреден ануитет;
  • програмирани повлекувања,
  • привремени програмирани повлекувања во комбинација со доживотен одложен ануитет. 

Во случај на неисполнување на услови за старосна пензија поради стаж пократок од 15 години, членот може да избере и еднократна исплата на средствата по навршување на возраст од 65 години.

  • Семејна и инвалидска пензија: Во случај на остварување право на семејна пензија од членовите на семејството на починатиот осигуреник или утврдена трајна инвалидска пензија без контролен преглед од ФПИОСМ, семејството/членот има право да избере пензија од вториот столб – ако пресметаната пензија од вториот столб е повисока отколку пензијата од ФПИОСМ. Во случај кога пресметаната пензија од вториот столб е пониска отколку пензијата од ФПИОСМ, средствата се трансферираат кон ФПИОСМ кој понатаму ќе исплаќа семејна/инвалидска пензија.
  • Наследување: Доколку починатиот член нема членови на семејството со право на семејна пензија, средствата од сметката стануваат дел од оставинската маса и се наследуваат.

Трет пензиски столб: Доброволно капитално финансирано пензиско осигурување

Третиот столб претставува доброволна уплата на средства во доброволен пензиски фонд. Членството во доброволните пензиски фондови е на доброволна основа, и има за цел да обезбеди поголема материјална сигурност на членот преку издвојување на дополнителни средства за пензија. Во него можат да членуваат и лица кои не се опфатени со задолжителното осигурување т.е. не се членови во првиот и вториот столб. Уплатата е флексибилна и по желба, а членството може да се оствари преку индивидуална пензиска сметка и/или преку пензиска шема договорена од страна на работодавачот со пензиското друштво. Всушност секој член може да има една индивидуална сметка, и една професионална сметка во доброволен пензиски фонд. Висината на пензијата од третиот столб зависи од висината на уплатените средства, периодот на уплата, и приносот остварен од инвестирање. Колку е поголема уплатата и подолг периодот, толку е поголем акумулираниот износ и приносот од инвестирање. Вложените средства се инвестираат според утврдени законски прописи, со што се обезбедува висока заштита на интересите на членовите и на нивните средства. Средствата се сопственост на членовите и можат најрано да се користат 10 години пред остварување право на старосна пензија (на 52 години за жени и 54 години за мажи). Улогата на третиот столб е да ги надополни првите два столба, обезбедувајќи повисока финансиска сигурност и повисок животен стандард во пензионерските години.

За користење на средствата од третиот столб може да се одбере еден од подолу наведените начини на исплата кој најдобро одговара на твоите потреби:

  • Еднократна или повеќекратна исплата: Повлекување на целиот износ одеднаш или на рати;
  • Пензиски ануитет: Доживотна месечна исплата од друштво за осигурување;
  • Програмирани повлекувања: Редовни месечни исплати директно од пензискиот фонд;
  • Комбинација од овие опции;
  • Наследување: Средствата од третиот столб се наследни и во случај на смрт тие стануваат дел од оставинската маса и се исплаќаат еднократно на законски утврдениот наследник/наследници.

Разбирањето на овие опции е важно за да ја планираме нашата финансиска иднина и да си обезбедиме посигурни пензионерски денови.

Сумирајќи ги погоре споменатите карактеристики на секој поединечен пензиски столб би можел да заклучам дека вака поставениот пензиски систем гарантира финансиска сигурност и стабилност, овозможувајќи диверзификација на финансиските приливи и намалување на зависноста од финансиската стабилност на државата и висината на пензијата исплатена само од првиот столб. Преку уплатите во вториот и третиот пензиски столб, граѓаните уште во текот на работниот век го трасираат патот кон финансиската независност и одржување на животниот стандард во годините на пензионирање. Тука би додал и дека резултатите се највидливи доколку сите три столба ги вклучиме во планирањето на нашата финансиска иднина, бидејќи секој си има свое значење во системот како целина.

На пензионирањето не треба да гледаме како на достигнување на одредена возраст и пасивно чекање да истече животната сила, туку како период кој нуди многу можности за постигнување на цели и остварување на желби за кои сме немале време или пак ни изгледале како невозможни. Во работниот век може да имаме финансии и енергија, но да немаме време за да си ги оствариме посакуваните желби. Да имаме хоби, но да немаме доволно време да го практикуваме. Кога тој недостаток повеќе не преставува ограничување и кога паметно сме ги испланирале финансиите и сме се придржувале барем на основни здрави навики, пензионерските денови и тоа како ќе претставуваат златни години исполнети со самодоверба и возбуда. Со внимателна грижа за нашата физичка и финансиска благосостојба, ние не само што се подготвуваме за пензионирање – туку се подготвуваме и да напредуваме.

Како преку здрави навики и адекватно финансиско планирање до стабилна и сигурна пензионерска иднина

Posted on by Jovana Peneva

Пензионирањето не е само крај на работниот век, тоа е ново поглавје од нашиот живот исполнето со многу можности. Но, за да уживаме во новата ера од нашиот живот мора уште сега, кога сме работоспособни и кога енергијата ни е на највисоко ниво, да водиме сметка за нашата физичка и финансиска благосостојба. Замислете имаме време на претек, но немаме енергија или здравје да уживаме во него. Преку здравите навики и паметното финансиско планирање си го отвораме патот кон динамичен и повисок животен стандард во пензионерските денови. Всушност се работи за градење одржливи навики што ќе ја задржат нашата агилност и отпорност.

Здрави навики за здрав и квалитетен живот

Во пошироката јавност можат да сретнат разни препораки за здрави навики кои го храната и одржуваат нашето тело и дух. Голем дел од нив веќе ни се познати, но поради нашиот динамичен живот со многубројни обврски често забораваме да ги практикуваме или не им обрнуваме внимание. Тука би ги издвоил следниве:

  • Хранете се квалитетно: Ова секако не е нешто ново, но она што го јадеме и те како има длабоко влијание на тоа како се чувствуваме. Исхраната богата со овошје, зеленчук, здрави протеини, интегрални житарки, се издвојува како посакувана храна која го одржува нашето тело во здрава кондиција и ни помага да ја задржиме енергијата на повисоко ниво. Секако треба да водиме сметка и за нашата хидратација, и колку што можете да избегнуваме преработена храна, храна богата со шеќери, газирани пијалаци, нездрави масти и разни засладувачи.
  • Физичка активност: Редовната физичка активност не е само за да изгледаме добро, туку и да се чувствуваме добро и да ја одржиме нашата виталност. Тоа не значи дека треба да правиме тешки физички вежби за да бидеме активни. Туку едноставно со комбинација од умерени аеробни активности како: брзо одење, пливање, планинарење или танцување, кои се одлични за физичка рамнотежа и флексибилност.
  • Вежби со умот: Одржувајте ги вашите когнитивни функции преку учење нови вештини, решавање на крстозбори, читање, ако можете пронајдете хоби кое истовремено ќе ве расположува и интелектуално ќе ве издигнува. Новата технологија, интернетот и разните електронски уред се наше секојдневие и не можеме да ги избегнеме, но за да го задржиме нашето ментално здравје пожелно е што е можно помалку да се изложуваме на нив.
  • Социјална поврзаност: Изолираноста може да биде значаен ризик по здравјето и нашето севкупно задоволство. Не треба да заборавиме дека социјалната поврзаност го збогатува нашиот живот и го подобрува нашето расположение. Треба да останеме социјално активни, да поминуваме повеќе време со семејството и пријателите, да учествуваме во заеднички настани во општеството, да си помагаме меѓу себе.
  • Редовна здравствени прегледи: Редовните прегледи и контроли се од витално значење за раното откривање и справување со било какви здравствени заболувања. Колку и да се чувствуваме здраво, проактивниот пристап може да нè заштити од многу наследни, но и не наследни болести кои имаат тенденција да се развиваат како старееме.
  • Управување со стресот: Ова е мошне тешка задача за сите нас. Иако препораките се едноставни, но нивната примена кога ќе се најдеме во стресна ситуација е навистина предизвикувачка и ретко придружена со самоконтрола. Медитацијата, вежби за длабоко дишење, поминување повеќе време во природа или занимавање со хобија што носат мир и радост се едни од често препорачаните техники и навики за ефикасно управување со стресот.

Ќе нагласам дека овие здрави навики не само што ќе ни овозможат да живееле подолго, туку би ни го подобриле квалитетот на нашиот живот особено во деновите на пензионирање. Годините треба да ги гледаме само како бројка, и да сфатиме дека никогаш не е предоцна да се прифатат здрави навики и да се направи значително подобрување на здравјето.

Преку соодветно финансиско планирање до стабилна и сигурна пензионерска иднина

Пензионирањето носи промена во приходот, и бара прилагодување на навиките на трошење и начинот на живот. Ова е често извор на вознемиреност за пензионерите. Затоа, за подобар и поквалитетен живот исполнет со благосостојба, нашата финансиска кондиција има клучна улога. Само преку проактивен и адекватен пристап во финансиското планирање можеме да стигнеме до повисок животен стандард, и да бидеме спокојни во пензионерските денови. Заминување во пензија во добра физичка кондиција, без финансиски средства за уживање може да биде фрустрирачко. Би напоменал дека финансиското планирање не претставува само штедење, туку е стратешко управување со средствата за да се обезбеди и одржи посакуваниот животен стил.

Како позначајните препораки и практики во финансиското планирање би ги издвоил следниве:

  • Со финансиско планирање на пензијата започнете што е можно порано: Колку порано почнеме со издвојување на средства за пензија, толку повеќе акумулацијата би била повисока и можноста за нивно оплодување. Дури и при мали, но редовни уплати средствата акумулирани на нашата сметка можат значително да се зголемат во текот на годините.
  • Дефинирајте ги животните потреби: Погледот на тоа што е повисок животен стандард не е ист за сите. За некого тоа е патување и посета на егзотични места, за други е поддршка на семејството или едноставно душевен мир, за трети е комбинација од двете или пак сосема друго како остварување на некое хоби или замислена желба. Преку јасно дефинирање на нашата животна цел, притоа ставена во некоја временска рамка не мотивира за поефикасно планирање на финансиите и преземање на конкретни чекори.
  • Успешно владеење со личните приходи и расходи: Ако правилно ги проектираме  нашите приходи и водиме сметка за расходните потреба, ние создаваме простор за заштеди и можност удобно да трошиме. Во ова насока е и создавањето на одредена акумулација на средства за непредвидливи настани, која може да биде корисна во заштитата на нашите долгорочни цели од непредвидени шокови. Животот е непредвидлив пропратен со низа предизвици, и добро е кога се има средства на страна за апсорбирање на тие неочекувани трошоци.
  • Инвестирајте мудро: Инвестирањето не е штеден влог, тоа е многу повеќе од само издвојување на средства на штедна сметка и бара финансиско познавање и разбирање на ризиците. Преку инвестирање во различни финансиски инструменти ние вршиме диверзификација и балансирање на ризикот и го дефинираме потенцијалот за раст. За луѓето кои не се доволно упатено во ова најдобро е да се консултираат со финансиски советник при креирање на своето портфолио на финансиски инструменти во согласно со прифатливиот ризик.
  • Оптимизација на пензиските заштеди: Максимизирајте ги придонесите кон пензиските фондови во текот на вашиот работен век, и користете ги придобивките од повеќе столбниот пензиски систем. Нашиот пензиски систем ни нуди можност за дополнително издвојување на средства за пензија, со флексибилни уплати во доброволниот пензиски фонд во зависност од нашите потреби и можности. Овие средства ќе претставуваат значителна финансиска поддршка во деновите на пензионирање.
  • Осигурај го животниот труд: Сеопфатниот пристап на осигурување како што е: поседување на здравственото осигурување, животното осигурување и осигурувањето на имотот има важна улога во заштитата на нашата животна цел. Преку овој пристап ние ги заштитуваме и нашите најблиски од непредвидени штетни настани по нас или нашиот имот.

На крајот би додал дека финансиското планирање не е затворен документ кој не подлежи на промени, тука како животните потреби се менуваат така и животните цели еволуираат. Финансиското планирање е динамичен процес, и бара континуиран и систематски пристап за адекватно прилагодување на потребите и поставување на целите.  За соодветно финансиско планирање корисна е помошта од финансискиот советник, но и преку користење на придобивките од нашиот повеќе столбен пензиски систем може да си обезбедиме стабилна пензионерска иднина и да го задржиме нашиот животен стандард.